به‌واقع چمران کسی است که گر چه زاده ایران است، ولی هیچ‌گاه محدود به این سرزمین نشد و همراه و همدل با پیام انسان بخش انقلاب اسلامی به دل زیر‌ترین لایه‌های ملت‌های محروم و ستمدیده نفوذ کرد. چینش چنین شخصیتی نیز متأثر از گفتمان انقلاب اسلامی، با پارامترهای اسلامی و انقلابی عجین شده است. از این‌رو پایش گفتمان انقلابی و اسلامی چمران در قالب تحلیل هندسه فکری و فلسفی وی قابل بررسی است؛ گفتمانی که گستره‌ای وسیع از یک مفسر قرآنی تا یک مبارز پارتیزانی را شامل می‌شود.
شاگرد مکتب آیت‌الله طالقانی، آیت‌الله مطهری و امام‌خمینی(ره) از بنیانگذاران انجمن اسلامی دانشجویان آمریکا برای سازماندهی فعالیت علیه رژیم پهلوی بود. مبارزات سیاسی در دوران مصدق از مجلس چهاردهم تا ملی شدن صنعت نفت به همراه ساماندهی اعتراضات و راهپیمایی‌های متعدد در آمریکا علیه رژیم ستمشاهی و اعتراض به سفر نیکسون به تهران از فعالیت‌های سیاسی مصطفی چمران است.
وی به‌علت برخورداری از بینش عمیق مذهبی، برخلاف دیگر گروه‌های سیاسی به ملی‌گرایی بدون اسلام‌طلبی اعتقادی نداشت. وی همچنین شخصیتی برآمده از دل اسلام اصیل و اصولگرا بود. نمونه عملی و رفتاری وی نیز در مدت اقامتش در مصر قابل مشاهده است. هنگامی که وی در مصر شاهد جریان ناسیونالیسم عربی بود و همین مسئله نیز موجب تفرقه مسلمانان می‌شد ضمن اعتراض به جمال عبدالناصر مراتب نگرانی خود را اعلام داشت؛ اعتراضی که البته مورد تأیید ناصر نیز قرار گرفت و عدم‌مقابله با آن به واسطه قوی بودن این جریان عنوان شد. البته چمران اعتقاد به حمایت و هدایت این جریان از سوی دشمنانی داشت که اندیشه تفرقه و اختلاف بین مسلمانان را در پی آن می‌جویند. با وجود اینکه ناصر به چمران اجازه داد تا نقطه نظرات خویش را بیان کند، اما وی به فکر اقدامی عملی برای تقویت اتحاد و انسجام مسلمانان بود؛ اقدامی که به‌نظر می‌رسید زمینه‌های شکل‌گیری آن در مصر چندان فراهم نبود.
از این‌رو وی در جریان سفر امام موسی صدر به تهران و با دعوت ایشان و با عنوان مدیر مدرسه در شهر صور رهسپار لبنان‌شد؛ جایی که در آن شهید چمران در کنار امام موسی صدر فعالیت‌های فرهنگی و چریکی را در هم می‌آمیخت و ضمن مدیریت مدرسه صنعتی جبل‌عامل تأسیس پایگاه چریکی مستقل برای تعلیم مبارزان مسلمان را در دستور کار خویش قرار داد. محمد نصرالله، عضو هیأت رئیسه جنبش امل درباره حضور چمران در لبنان می‌‌گوید که او خانواده‌‌‌اش را رها کرد تا با خانواده فقرا زندگی کند. خودش می‌گفت من خاک کفش‌‌های فقرا هستم. چمران در دل شیعیان لبنان جاودان است. امام موسی صدر وصیت کرد که همواره حرف شهید چمران اجرا شود.
چمران در لبنان به کمک امام‌موسی‌صدر «حرکه المحرومان» و سپس جناح نظامی آن «سازمان امل» را براساس اصول و مبانی اسلامی پایه‌گذاری کرد. در کنار این فعالیت‌ها وی در جنوب لبنان جلسات ایدئولوژی اسلامی به سبک انجمن‌‌های اسلامی دانشجویان به راه انداخت. بانی و حامی ابتدایی چنین حرکت‌هایی خود وی به همراه امام موسی صدر، شیخ‌مهدی شمس‌الدین و محمد‌حسین فضل‌‌الله بودند که بعدها این جلسات را در بیروت نیز برگزار کرد. مبارزه با راستگرایان (فالانژها) در منطقه شیعه‌نشین نبعه و تلاش برای کشاندن پزشکان بدون مرز به این منطقه از اقدامات دیگری است که وی در لبنان انجام داد. همه این فعالیت‌ها در لبنان از یک سوی به اندیشه اسلامی وی برای خدمت و مجاهدت و از سوی دیگر به ارادت وی به امام موسی صدر برمی گشت. البته چمران مانند لبنان با گروه‌ها و رهبران فلسطینی نیز همکاری داشت.
تقارن این فعالیت‌ها با پیروزی انقلاب اسلامی باعث شد وی پس از 21 سال دوری از میهن به کشور باز گردد و بنا به توصیه رهبر انقلاب اسلامی، امام‌خمینی(ره) در کشور ماندگار شود. دستاوردها و دست‌یافته‌های چمران در طول سال‌ها فعالیت در عرصه‌های فرهنگی و چریکی تجربیات ارزشمندی است که وی آن را در راه پاسداشت انقلاب اسلامی به کار گرفت. یکی از نخستین اقدامات وی در این راه مانند مصر، لبنان و فلسطین تربیت پاسداران انقلاب اسلامی بود؛ اقداماتی که با شروع جنگ تحمیلی عراق علیه ایران در قالب نمایندگی حضرت امام (ره) در شورای‌عالی دفاع، نماینده دولت موقت، وزارت دفاع، نمایندگی مجلس شورای اسلامی و بنیانگذاری ستاد جنگ‌های نامنظم با همکاری آیت‌الله خامنه‌ای ادامه یافت.
به واقع شهید چمران از هنگام ورود به ایران با آیت‌الله خامنه‌ای ارتباط نزدیکی داشت و این دو در امر دفاع مقدس و شورای‌عالی دفاع همکاری تنگاتنگی داشتند. نخستین آشنایی و مواجهه این دو نیز به مسائل نظامی برمی‌‌گردد که آیت‌الله خامنه‌ای آن را چنین روایت می‌کنند: «کمیته‌ای در نخست‌وزیری تشکیل شد که درباره مسئله ارتش بحث و مشورت کند و در مواردی هم تصمیم‌گیری می‌کرد که من و ایشان هر دو عضو این کمیته بودیم. در بدو تشکیل این کمیته نخستین روزی که ایشان دعوت شده بودند، من وارد شدم و قیافه مهربان و صمیمی و متواضع و دوست داشتنی چمران را اول بار در آنجا دیدم... . وقتی نشستم دیدم مثل اینکه او هم با من آشنا بوده و خیلی زود احساس کردم که یک انسان اهل ذوق و معنویت و علاقه‌مند به هنر و هنرمند است، چنان‌که در همه حرکات و سکنات او این حالات محسوس بود».
تلاش برای تغییر و تحول با اجرای برنامه‌ریزی‌های بنیادی در وزارت دفاع و تدوین و تنقیح قوانین اسلامی در مجلس شورای اسلامی تنها بخشی از گفتمان مدیریتی وی در ساختار اجرایی و قانونگذاری کشور بود. البته در کارنامه جنگ تحمیلی شهید چمران تقویت پیوند و وحدت بین ارتش، سپاه و نیروهای داوطلب مردمی و پرونده شهر پاوه بیش از همه جلوه‌گر است؛ شهری که در تصرف ضدانقلاب بود تا اینکه پیام و مهلت 24ساعته امام‌خمینی (ره) باعث فراخوانده شدن نیروهای نظامی سپاه و ارتش به این شهر شد. شهید چمران نیز در لبیک به این پیام امام راهی پاوه شد و با وجود اتفاقات دردناکی چون سقوط هواپیمای فانتوم و هلی‌کوپتر214 که البته شهید چمران از آن با تلخی فراوان و حادثه دیوانه‌کننده یاد می‌کرد، این شهر را با همت و شجاعت دیگر نیروهای انقلابی آزاد کرد.
این دانش‌آموخته الکترومکانیک تهران، الکتریسته تگزاس و فیزیک پلاسما و الکترونیک برکلی پس از آغاز جنگ تحمیلی دانش فنی و مهندسی خود را نیز در جبهه‌های جنگ به خدمت گرفت و توانست با فعال کردن واحد مهندسی ستاد جنگ‌های نامنظم به پیکار با دشمن بعثی برخیزد. از دستاوردهای چنین ابتکاری افزایش سرعت ساخت جاده‌های نظامی و نصب پمپ‌های آب در کنار رودخانه کارون بود که با احداث یک کانال به طول حدود 20کیلومتر و عرض یک متر در مدت یک ماه آب کارون به طرف تانک‌های عراقی روانه می‌شد به‌طوری که آنها مجبور شدند چند کیلومتر عقبنشینی کنند و سدی بزرگ مقابل خود بسازند. خاطرات بی‌شمار رشادت‌ها، دلاوری‌ها و شجاعت‌های شهید چمران در جای‌جای بستان، سوسنگرد، خرمشهر، دهلاویه، اهواز و تمام عرصه‌های جنگ از جبهه‌های غرب تا جنوب کشور به یادگار مانده است تا اینکه سحرگاه 31خرداد 1360 با تنی مجروح و در خط مقدم نبرد به هنگام معرفی و توجیه فرمانده جدید محور دهلاویه مورد اصابت ترکش خمپاره 60دشمن قرارگرفت و از ناحیه سر زخمی و سپس به شهادت رسید. آرامگاه شهید چمران در کنار تنی چند از شهدای جنگ تحمیلی در بهشت‌زهرا قرار دارد. امام‌خمینی(ره) در پیامی به مناسبت شهادت چمران تأکید کردند که چمران عزیز با عقیده پاک و خالص غیروابسته به دسته‌جات و گروه‌های سیاسی و عقیده به هدف بزرگ الهی، جهاد در راه آن را از آغاز زندگی شروع و به آن ختم کرد. او در حیات با نور معرفت و پیوستگی به خدا قدم نهاد و در راه آن به جهاد برخاست و جان خود را نثار کرد.
